جمله خبریـــ جمله خبری مقابل جمله انشایی می باشد و از آن در اصول فقه سخن به میان آمده است. به جمله خبری مرکب تام خبری و به جمله های خبری جملات تامه خبریه و مرکبات تامه اخباریه نیز گفته می شود. ـــ جمله‌های خبری به جمله‌های حکایت کننده از نسبتی قابل تصدیق و تکذیب ، در خارج می‌گویند. ۱ - معنی جمله خبریدر معنا و مفاد (موضوعٌ له) جمله خبری اختلاف است. ۱.۱ - تعریف مشهورمشهور، جمله خبری را جمله‌ای دانسته‌اند که برای دلالت بر ثبوت یا عدم ثبوت نسبت بین دو چیز در واقع وضع شده باشد، که در صورت مطابقت نسبت کلامی با واقع، جمله متصف به صدق و در صورت عدم مطابقت، متصف به کذب می‌شود. ۱.۲ - تعریفی دیگربرخی، تعریف مشهور را نپذیرفته و گفته‌اند: جمله خبری برای دلالت بر قصد حکایت و اخبار از ثبوت نسبت یا عدم ثبوت آن در واقع وضع شده است، نه برای دلالت بر ثبوت یا عدم ثبوت نسبت بین دو چیز در واقع. بنابر این تعریف، جمله خبری- به لحاظ دلالت وضعی خود- متصف به صدق یا کذب نمی‌شود؛ چرا که در این صورت، مفاد جمله خبری همچون جمله انشایی ابراز امری نفسانی (قصد حکایت) است؛ هرچند در متعلّق ابراز با یکدیگر تفاوت دارند. در جمله خبری اگر متعلّق حکایت (محکی عنه) مطابق با واقع باشد، متعلّق و به تبع آن جمله متصف به صدق، و اگر مطابق نباشد، متصف به کذب می‌شود. جمله‌های خبری، از اقسام جمله‌های تام و مقابل جمله‌های انشایی بوده، و به معنای کلام تامی است که برای نسبت آن در عالم خارج، مابه ازایی وجود داشته باشد و ممکن است آن نسبت مطابق واقع باشد یا نباشد؛ به بیان دیگر، جمله خبری، مرکب تامی است که فی نفسه قابل تصدیق و تکذیب باشد، مانند: «ضرب زید عمروا». در کتاب « کشاف اصطلاحات الفنون » آمده است: «الجملة اما خبریة او انشائیة لانه ان کان لها خارج تطابقه او لا تطابقه فخبریة و الا فانشائیة و یجیئ فی لفظ الخبر و الانشاء». [۵]
کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، تهانوی، محمد اعلی بن علی، ج۱، ص۲۴۶.
۲ - نکتهدر این که جمله‌های خبری، مثل «یغتسل»، «یتوضا» و «یحجّ» که در طلب استعمال شده است، در وجوب ظهور دارد یا نه، میان اصولی‌ها اختلاف است؛ برخی مانند مرحوم « آخوند » به وجوب و برخی به عدم وجوب معتقد هستند. [۷]
کفایة الاصول، آخوند خراسانی، محمد کاظم بن حسین، ص۹۲.
[۸]
المنطق، مظفر، محمد رضا، ص۵۱- ۵۰.
[۹]
کفایة الاصول، فاضل لنکرانی، محمد، ج۲، ص۲۲.
[۱۰]
منطق صوری، خوانساری، محمد، ص۶۷.
۳ - کاربرد جمله خبریکاربرد جمله خبری در مقام بیان حکم شرعی مانند «... تَغتَسِل، تُعیدُ الصَّلاةَ، یتَوَضَّأ، إذا حالَ الحَولُ اخرَجَ زکاتَه» بدون شک به معنای اخبار از وقوع فعل توسط مکلّف نیست؛ بلکه مراد طلب فعل و بر انگیختن مکلّف بر انجام دادن عمل است؛ لیکن بحث و اختلاف در این است که آیا کاربرد جمله خبری در معنای طلب مجازی است یا حقیقی؟ و نیز بنابر قول دوم آیا استعمال آن در معنای حقیقی (خبر دادن) با غرض بعث و طلب است یا با غرض و داعی اعلام و اخبار به تحقق فعل از مکلّف، به لحاظ تحقق مقتضی و علت آن (اراده و طلب از جانب مولا)؛ بدین معنا که مولا چون از مکلّف وقوع فعل را می‌خواهد و خواست و اراده او علّت صدور فعل از مکلّف می‌باشد- هرچند به لحاظ حکم عقل به وجوب اطاعت و امتثال مولا- معلول (عمل) را در خارج- به سبب تحقق علّت آن- محقق می‌بیند و خبر به وقوع آن از سوی مکلّف می‌دهد. ۳.۱ - ظهور جمله خبری در وجوب یا حرمتدر اینکه جمله خبری به کار رفته در مقام انشاء طلب و بعث، همانند جمله انشایی (صیغه امر و نهی)- بنابر قول به ظهور آن در وجوب و حرمت- ظهور در وجوب و حرمت دارد یا نه، اختلاف است. برخی گفته‌اند: ظهور جمله خبری در وجوب یا حرمت، بیشتر و شدیدتر از جمله انشایی است؛ زیرا حقیقت جمله خبری اخبار از تحقق فعل به ادعای حتمیت وقوع امتثال آن از مکلّف است. [۱۲]
ریاض المسائل ج۴، ص۳۷.
[۱۶]
اصول الفقه، مظفر، ج۱، ص۱۱۴.
در مقابل، برخی جمله خبری را ظاهر در وجوب یا حرمت ندانسته‌اند. [۱۹]
المناهل، ص۶۸۱.
[۲۳]
الرسائل الاحمدیة، شيخ أحمد آل طعّان، ج۱، ص۲۸۶.
۴ - پانویس۵ - منبعفرهنگنامه اصول فقه، تدوین توسط مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، ص۳۸۵، برگرفته از مقاله «جمله‌های خبری». فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، ج۳، ص۱۱۵-۱۱۶. |